Phật thạch bàn – loại hình di sản độc đáo của Việt Nam

– Vụ cháy chùa Phổ Quang (chùa Xuân Lùng, xã Xuân Lùng, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ) ngày 23/10/2024 đã để lại rất nhiều đau thương, tiếc nuối cho những người yêu mến di sản Phật giáo. tôn giáo và di sản văn hóa dân tộc.

Hỏa hoạn chùa Phổ Quang thiêu rụi chánh điện cùng 27 pho tượng Phật cổ. Bảo vật quốc gia là bệ đá sen (Bàn đá phật, bàn đá) Ngôi chùa hơn 800 năm tuổi vẫn còn sót lại nhưng sức nóng của lửa đã làm gãy một số cánh hoa.

Nhân dịp này, người viết giới thiệu thêm về bàn thờ đá hình chữ nhật thời Trần – một loại hình di sản Phật giáo và dân tộc độc đáo.

Bàn đá Phật trong di sản văn hóa Phật giáo

Trong di sản văn hóa Phật giáo Việt Nam, bệ đá sen hay còn gọi là bàn đá Phật có giá trị lịch sử và nghệ thuật đặc biệt quan trọng, với hơn 20 ngôi chùa vẫn còn được bảo tồn. Chùa nằm ở tả ngạn sông Đáy.

Theo nhiều bài viết của các nhà nghiên cứu Hà Văn Tấn, Trần Lâm Biên, Chu Quang Trụ đăng trên tạp chí Khảo cổ học và tạp chí Nghiên cứu lịch sử; cũng như di tích ghi chép của nhiều ngôi chùa có bệ đá sen: đặc điểm chung của bệ đá là hình chữ nhật, được tạc từ các phiến đá nguyên khối, mặt bệ chạm hình hoa sen, có niên đại từ cuối thế kỷ. Thế kỷ 14 đến thế kỷ 16. Tất cả các bệ đá đều được kết cấu thành 3 phần chính: mặt bệ, thân bệ và chân bệ. Bệ hương là một bông hoa sen có hai lớp cánh hếch lên, một lớp cánh úp ngược tạo thành một bông sen khổng lồ mở hết cỡ, lớp cánh bên ngoài rủ xuống, còn lớp cánh bên trong vẫn bao quanh đế hương.

Một số nhà khoa học cho rằng đây chính là bệ ngồi của tượng Tam Thế (vì hiện nay trên một số bệ đá còn trưng bày 3 tượng Tam Thế) nên có tên là “Bệ đá Tam Thế”. Nhưng theo một số nhà nghiên cứu khác, cái tên này không chính xác, bởi đây vốn là một lư hương chứ không phải bệ tượng. Trên bệ đá chùa Bối Khê khắc tên di vật “bàn đá”, còn chùa Chân Nguyên có dòng chữ: “dữ liệu về Đức Phật quá khứ”.

Bệ đá sen (Phật đá) chùa Phổ Quang, bảo vật quốc gia – Ảnh: BTLS

Bệ đá sen thường được đặt ở các ngôi chùa làng nhưng hầu như không thấy ở các ngôi chùa quốc gia hay đền chùa do triều đình phong kiến ​​xây dựng. Trên bệ đá có khắc chữ, chữ viết thường viết nguệch ngoạc, không đều, không chuẩn, khác với chữ viết trên bia ký. Điều đó cho thấy bệ đá hoàn toàn là sản phẩm của những người thợ chạm đá ở nông thôn nên mang tính chất nghệ thuật dân gian.

Nhà nghiên cứu Chu Quang Trứ nhận xét: “Cuối thời Trần có một nhóm thợ điêu khắc đá ở tả ngạn sông Đáy thuộc tỉnh Hà Đông cũ đã làm những bệ đá hoa sen hình hộp cho quê hương với những đường nét chính xác. ngày viết trên đó Hội, đặt ở đình làng…”. Có lẽ ở các chùa làng thời đó thường chưa có tượng Phật, chỉ thờ tranh Phật hoặc chữ Phật nên bệ đá thường được đặt sát tường trong của chánh điện. Những lư hương bằng đá có niên đại muộn thường được đẩy về phía trước càng khẳng định thêm công năng thờ cúng của bệ đá.

Trong số hơn 20 bệ đá hiện có, chỉ có 8 bệ khắc năm tạo tác và 7 bệ có niên đại thời Trần. Bệ đá cổ nhất thuộc về chùa Hương Trại (Hoài Đức, Hà Nội) được làm vào tháng 1 năm 1370, tiếp theo là các bệ sau: Bệ chùa Giao Thông (Ưng Hòa, Hà Nội) làm vào cuối năm 1370; Bệ chùa Cát Quế (Hoài Đức, Hà Nội) năm 1374; Bệ chùa Thăng Phúc (Thanh Oai, Hà Nội) năm 1375; Bệ chùa Bối Khê (Thanh Oai, Hà Nội) năm 1382; Bệ chùa Đại Bi ở thôn Trung (Ứng Hòa, Hà Nội) năm 1382; Bệ chùa Phổ Quang (Lâm Thao, Phú Thọ) năm 1386; và bệ chùa Nhạn Tháp (Văn Giang, Hưng Yên) năm 1578.

Bệ đá sen chùa Thầy có bông hoa sen lớn nhất Việt Nam, được chế tác từ thế kỷ 15 đến thế kỷ 16 – Ảnh: CMK

Chiều cao của bệ thờ thời Trần thường tương đương với chiều rộng của bệ, có số đo từ 110cm đến 136cm. Số đo chiều dài bệ thường gấp 2-3 lần chiều rộng. Hầu hết các bệ đá đều có hình chữ nhật. Chỉ riêng bệ đá chùa Thầy được kết cấu thành hai tầng bệ đá có hai hộp hình chữ nhật, khối trên giống với bệ đá của các chùa khác, tầng dưới là một hộp lớn rộng 275 cm, dài 391 cm, cao 44 cm, có hình khối. Ý thức cũng theo “mô típ” quỳ gối và bụng cá. Nhờ kết cấu bệ hai tầng, bệ đá chùa Thầy trở thành bệ đá sen lớn nhất Việt Nam.

Những bệ đá không ghi năm tạo tác đều có niên đại muộn hơn, được làm từ thế kỷ 15 đến thế kỷ 16, hình dáng cũng đa dạng hơn so với những chiếc bệ có khắc niên đại. Bộ bệ này phân bố trên một diện tích rộng hơn, phía Tây Bắc có ở Yên Bái, phía Đông Nam đến tận huyện Vĩnh Lộc, Thanh Hóa, các xu hướng tạo hình khác nhau thể hiện rõ, có nhiều bệ khác nhau. được tạc thành hình chữ nhật dài, phẳng (chùa Diên Phúc, chùa Hồng Ẩn), bệ hình lập phương (chùa Hòa Long, chùa Thầy).

Bệ đá hình hộp điển hình

Trong số hơn 20 bàn đá Phật thời Trần còn sót lại, người viết xin giới thiệu một số bông sen hộp đặc trưng và độc đáo.

Bệ đá cổ nhất khắc ngày tháng cụ thể hiện đang được bảo quản tại chùa Hương Trại, thuộc xã Dương Liễu, huyện Hoài Đức, Hà Nội. Chùa Hương Trai được Bộ Văn hóa xếp hạng di tích kiến ​​trúc nghệ thuật năm 1964, là công trình kiến ​​trúc quý hiếm với nét kiến ​​trúc độc đáo và hệ thống khí tượng quý giá. Ở chùa Hương Trai, số lượng tượng thờ khá phong phú và đầy đủ, phần lớn mang phong cách thời Nguyễn.

Bệ đá chùa Hương Trai (Hoài Đức, Hà Nội) được làm vào tháng 1 năm 1370 và được coi là cổ nhất hiện nay – Ảnh: CMK

Trong đó, giá trị nhất là bộ tượng Tam Thế, trên ngực có thiên thần và hoa sen cánh tròn, có phần gần gũi với phong cách thời nhà Mạc. Trong số di tích tại chùa, đáng chú ý là bệ sen hộp theo phong cách thời Trần, bệ cao 1,60m, rộng 1,32m, dài 3,66m, phía trên là nơi đặt bệ tượng Phật Tam Thế. . Bệ được trang trí bằng những cánh sen tròn, các cánh sen được cuộn lại với bề mặt nhẵn ở giữa, thân có hình chim thần Garuda ở một góc, phần giữa của bệ chạm khắc bốn tổ rồng uốn lượn. Bệ đá có nhiều hoa văn độc đáo thời Trần. Trên bệ đá có ghi lễ cúng ruộng, tiền cho chùa vào năm Đại Trị thứ 32 (1360) và việc xây dựng bệ đá vào năm 1370.

Bệ đá hình hộp ở chùa Xuân Lùng

Chùa Xuân Lùng (Phố Quang Tự), tọa lạc trên một gò đất ở thôn Chùa, xã Xuân Lùng, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ. Chùa Xuân Lùng được xây dựng vào khoảng đầu thời nhà Trần, trải qua nhiều lần trùng tu, lần trùng tu lớn nhất là vào năm 1626 và lần gần đây nhất là vào tháng 4 năm 2021. Chùa đã hơn 800 năm tuổi và vẫn còn bảo tồn được nhiều di vật, cổ vật quý giá.

Di sản kiến ​​trúc đáng chú ý nhất của chùa Phổ Quang là bệ đá sen ghép từ 71 phiến đá xanh chạm khắc tinh xảo, đặt chính giữa chùa, tầng trên đỡ ba tháp Tam Thế. Đây là tác phẩm nghệ thuật độc đáo, mang đậm phong cách thời Trần. Bệ đá sen có hình chữ nhật, cao 1,05m, rộng 1,25m, dài 3,30m. Trong đó, cánh sen cách điệu là chủ đề chính, chiếm vị trí dẫn đầu trong nghệ thuật điêu khắc bệ đá. Cùng với hình tượng hoa sen, cuộc sống trần thế còn được khắc họa sinh động qua các họa tiết dân gian như: Cá chuồn, sư tử chơi đùa, hươu với cành thu hải đường nở rộ… Bốn góc bệ, tầng ba, tầng bốn có bốn thần khí kiên cường. người chim, dưới ngực có bốn chiếc lá cách điệu, trán có khắc chữ “vua”, cổ chân và thân đều buộc hoa…

Vụ cháy chùa Phổ Quang ngày 23/10/2024 đã thiêu rụi chánh điện cùng 27 tượng Phật cổ. Bảo vật quốc gia, bệ sen đá vẫn còn đó nhưng sức nóng của lửa đã làm gãy vài cánh hoa

Đây là hiện vật cổ không chỉ có giá trị nghệ thuật điêu khắc đá mà còn có khắc chữ Hán trên đó cho đến nay, có thể coi là lời nhắn nhủ của tổ tiên chúng ta gửi đến thế hệ ngày nay với những thông tin về quá khứ. một giai đoạn lịch sử cách đây hơn 600 năm, giúp chúng ta khẳng định chính xác niên đại và những con người đã góp phần tạo nên những tác phẩm nghệ thuật có giá trị nhất tỉnh Phú Thọ. Tầng 3 bệ sen đá có ghi: “Xương phủ mười, Đinh Mão tuệ, hai vầng trăng, mười hai ngày, chủ tiểu học, Hầu Nguyễn Chiêu tự viết Ngô Không cư sĩ, vợ trong sáng Nguyễn Thị Sửu tự viết”. Công Tín Tu trì ngai đá tinh khiết để bảo vệ Tam Bảo. (Ngày 12 tháng 2 năm Đinh Mão thứ 10, Xương Phủ (1388), địa chủ Học Chí Hầu Nguyễn Chiếu cùng vợ là Nguyễn Thị Sửu khánh thành Dinh Tam Bảo). Ô số 4 mặt trước bệ đá ghi: “Diễn Đại Ngũ Thủ Hà Chính sử, do chính Nguyễn Nấp, Đạo sĩ cư sĩ, đồng sáng lập ban Thạch Hoàng Tổ Cư Tâm Bảo viết”. (Lịch sử Điền Ngũ Thứ Hà Chính Thư tên là Nguyên Nấp, tên là Dao Layman và cũng lạy ngai đá Tam bảo vào chùa).

Bệ đá sen chùa Xuân Lùng là tác phẩm điêu khắc hiếm hoi còn sót lại có giá trị nghệ thuật độc đáo thời Trần. Với những giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học và thực tiễn đặc biệt đó, tại Quyết định số 2198/QĐ-TTg ngày 25/12/2021 của Chính phủ, bàn thờ Phật bằng đá tại chùa Xuân Lùng đã được công nhận là Bảo vật quốc gia.